به گزارش صبح الوند، پایتخت تاریخ و تمدن ایرانزمین دارای پتانسیل های فراوانی در بخش های تاریخی، طبیعی، مذهبی و... در حوزه گردشگری و توریسم کشور است که در این گزارش مختصر به معرفی برخی مکان های تاریخی شهر همدان جهت آشنایی هرچه بیشتر هموطنان و مسافران عزیز می پردازیم:

نخستین باری که اسم همدان برده شد، در حدود ۱۱۰۰ سال قبل  از میلاد حضرت مسیح (ع) بود که نام همدان را اَمدانه ذکر کردند.

همدان تحت نام‌های دیگری از قبیل هگمتانه، هگمتان، اکباتان، اکباتانا، آمدانه، آنادانا نیز نوشته شده‌است.

در کتیبه‌های آشوری نام آن شهر آمدانه آمده، این اسم بایستی مشتق از کلمهٔ ماد باشد چنانکه آشوریان قوم ماد را آمادای ذکر کرده‌اند. از این رو آمادانه به معنی محل مادها و جایی‌است که مادها زندگی می‌کردند. در دوران مادها به زبان پارسی باستان این شهر هگمتانه یا هنگمتانه به معنی «جای تجمع» خوانده می‌شد. اکباتان نیز همان تلفظ هگمتانه به زبان یونانی است.

نام هگمتانه به مرور زمان در دوران ساسانیان به اَهمتان، اَهمدان و سپس به همدان دگرگون شده‌است.

هگمتانه

هَگمَتانَه، به معنی «جایِ به‌هم‌آمدگان»، «جای گرد آمدگان»، پایتخت مادها، پایتخت تابستانی هخامنشیان، و ساتراپ‌ نشین مدیا از هخامنشیان تا ساسانیان بود.

یونانیان هگمتانه را اِکباتان می‌خواندند.

این شهر کهن، نخستین پایتخت ایران بوده و به همراه آتن در یونان و رم در ایتالیا، از معدود شهرهای باستانی جهان است که همچنان زنده و مهم است. هرودوت این شهر را ساخته دیااکو دانسته و گفته است که هفت دیوار داشته که هر کدام به رنگ یکی از سیاره‌ها بوده‌اند.

کتیبه‌ های گنج‌ نامه

کتیبه‌‌های گنج‌نامه در فاصله 5 کیلومتری غرب شهر همدان در انتهای دره سرسبز عباس‌آباد قرار دارند. این اثر تاریخی بی‌نظیر در ابتدای مسیر جاده‌ای که همدان را به تویسرکان و غرب کشور مرتبط می‌سازد، واقع شده است و از آنجا که این مسیر در زمان هخامنشیان یکی از شعبات اصلی راه باستانی شاهی بوده که از دامنه الوند، هگمتانه (پایتخت تابستانی هخامنشیان) را به بابِل در مرکز بین‌النهرین مرتبط می‌ساخت، از راه‌های پر رفت و آمد و امن دوران باستان به شمار می‌رفت. به علاوه این راه به جهت این که به بابِل ختم می‌شد، راه مقدسی محسوب می‌گشت به همین دلیل مکان مناسبی بود تا شاهان هخامنشی، با ایجاد سنگ نوشته، باورها و اندیشه‌های پاکشان و همچنین بزرگی و عظمت نیاکان خود را به رهگذران گوشزد نمایند.

گنج‌نامه در واقع عبارت از دو لوح سنگی بزرگ به خط میخی می‌باشد که بر سینه وسیع صخره‌ای عظیم در دامنه کوه الوند حک شده‌اند. کتیبه سمت چپ توسط داریوش بزرگ نوشته شده که طول آن 290 و ارتفاعش 190 سانتی‌متر می‌باشد. کتیبه سمت راست که پایین‌تر از دیگری قرار دارد، متعلق به خشایارشا (پسر داریوش) می‌باشد و کاملاً مشخص است که کتیبه دوم به تقلید از کتیبه نخست نوشته شده زیرا نوشته‌ها و معنی هر دو کتیبه کاملاً یکسان می‌باشد فقط در کتیبه دوم به جای اسم «داریوش»، نام «خشایارشا» و به جای نام پدر داریوش (ویشتاسب)، نام پدر خشایارشا (داریوش) نوشته شده است. طول کتیبه سمت راست 270 و ارتفاعش 190 سانتی‌متر است.

کتیبه‌های گنج‌نامه هر کدام به سه زبان پارسی قدیم، بابلی و عیلامی و مشتمل بر 20 سطر به خط میخی از چپ به راست نوشته شده‌اند و متن پارسی آن‌ها در سمت چپ هر یک از الواح مزبور نوشته شده است. مضمون و ترجمه لوح سمت راست (متعلق به خشایارشا) به شرح زیر می‌باشد:

«خدای بزرگ اهورامزدا (است) که بزرگ‌ترین خدایان (است) که این زمین را آفرید، که آسمان را آفرید که مردم را آفرید، که به مردم شادی داد، که خشایارشاه را پادشاه نمود. یگانه شاه از میان شاهان بسیار و یگانه فرمانروا از میان فرمانروایان بسیار.

من خشایارشاه بزرگ شاه شاهان، شاه کشورهای دارای ملل بسیار، شاه این سرزمین بزرگِ دوردستِ پهناور، پسر داریوش شاه هخامنشی»

این کتیبه‌ها از دیرباز نام‌های گوناگونی داشته‌اند از جمله سنگ نبشته، نبشت خدایان، دادمهان یا دادبهان، تنبابر، کتیبه‌های الوند، جنگ‌نامه و گنج‌نامه (دو نام جنگ‌نامه و گنج‌نامه در سده‌های اخیر بیشتر مصطلح بوده‌اند).

کتیبه‌های گنج‌نامه همدان در سال‌های 1840 و 1841 میلادی توسط اوژن فلاندن؛ نگارگر و باستان‌شناس فرانسوی و همراه او پاسکال کسب، مورد بررسی و مطالعه قرار گرفت. پس از آن هنری راولینسن؛ کاشف بریتانیایی توانست با استفاده از این کتیبه‌ها موفقیت شایانی در گشودن رمز خط میخی پارسی باستان کسب نماید. در واقع سنگ نوشته‌های گنج‌نامه همدان کلیدی را به دست وی داد تا به وسیله آن بتواند سنگ نوشته داریوش بزرگ در بیستون را بخواند.

در اطراف این دو لوح سوراخ‌های منظمی بر سنگ کوه دیده می‌شود که معلوم می‌دارد در زمان‌های قدیم روی این دو لوح تاریخی پوشش یا دری با قابلیت باز و بسته شدن و پوشش فلزی محکمی قرار داشته تا الواح را از گزند و صدمه عوامل طبیعی همچون باد و باران و طوفان و یخبندان به ‌ویژه در این نقطه مرتفع کوهستانی محفوظ دارد.

شیر سنگی

مجسمه شیر سنگی معروف به سنگ شیر یکی از معدود آثار به جا مانده از دوره فرمانروایی پادشاهان باستانی ایران در این منطقه از کشور می‌باشد، که در جنوب شهر همدان در کنار جاده قدیم همدان- ملایر قرار گرفته است.

شهر کنونی همدان مرکز فرمانروایی پادشاهان ماد و پایتخت تابستانی هخامنشیان بوده است با این وجود از آن دوران بقایای اندکی باقی مانده و این مجسمه یکی از مهم‌ترین آن‌ها به شمار می‌رود. در دوران حکومت مادها و هخامنشیان ساخت این مجسمه‌ها اهمیت زیادی داشت زیرا طلسم شهر بودند و به اعتقاد آن‌ها بلایا و مصیبت را از شهر دور می‌کردند به طوری که ابن فقیه همدانی (سال 282 هجری قمری) در کتاب «البلدان» در توصیف این شیر می‌نویسد:

«از شگفتی‌های همدان، مجسمه شیری است از سنگ بر دروازه شهر، که گفته می‌شود طلسمی است برای سرما و آن از کارهای بلیناس رومی صاحب طلسمات است. هنگامی که قباد، او را برای طلسم کردن آفت‌های شهر روانه کرد، گویند که از بسیاریِ برف و سرما، در همدان، سوار با اسبش در میان برف غرق شد و همین که این طلسم را به صورت شیر در آنجا کار گذاشت، برفش کاهش یافت و کارش بِه شد».

با توجه به متن بالا ابن فقیه از بلیناس به عنوان سازنده این مجسمه نام می‌برد. وی در حقیقت همان آپولونیوس تیانی از دانشمندان مکتب فیثاغورث بوده که در سده نخستین میلادی می‌زیسته و در دوران باستان از یونان به روم، مصر، بین‌النهرین، ایران و هندوستان سفر کرده است. لاکهارت، هرتسفلد و واندن برگ اعتقاد دارند که این مجسمه توسط آپولونیوس و در زمان پارت‌ها (اشکانیان) ساخته شده است ولی فلاندن، جکسن و لیدشمن مجسمه شیر سنگی را اثری ساخته شده در زمان مادها می‌دانند.

این مجسمه سنگی در دوران اشکانیان به همراه مجسمه دیگری به شکل شیر (به همین حالت و ابعاد) بر دو سمت یکی از دروازه‌های شهر نصب بوده و به همین جهت در زمان حمله اعراب به همدان، آن دروازه را «باب الاسد» (دروازه شیر) نام نهادند.

در سال 319 هجری قمری که دیلمیان همدان را به تصرف خود درآوردند، مجسمه شیرها را از بالا به زیر افکندند. مرداویج دیلمی قصد داشت یکی از مجسمه‌ها را به ری منتقل نماید اما چون موفق نشد، یکی از مجسمه‌ها را به طور کامل تخریب کرد و پنجه‌های شیر دیگر را شکست و این مجسمه را که در ابتدا به صورت یک شیر نشسته بود، به شکل کنونی درآورد. این مجسمه آسیب‌دیده سال‌های زیادی بر روی زمین افتاده بود تا این که در این سال 1328 خورشیدی توسط مهندس سیحون؛ طراح و معمار آرامگاه ابوعلی سینا، بر بالای سکویی در وسط یکی از میدان‌های شهر همدان نصب گردید.

در سال 1330 افرادی به تصور این که درون شکم این شیر سنگی دفینه‌ای نهفته است قسمتی از جلوی سینه آن را شکستند و جدا ساختند که از طریق مقامات انتظامی دستگیر شده و شیر سنگی نیز دوباره ترمیم گشت.

مجسمه شیر سنگی به ‌طول 2/5 متر و عرض 1/15 متر و ارتفاع بیش از 1/20 متر (که از سنگ قهوه‌ای رنگ ساخته شده) در حال حاضر در انتهای خیابان 12 متری سنگ شیر و در وسط یکی از میدان‌های شرقی همدان بر روی پایه‌ای نصب گردیده است. تپه‌ای که در حال حاضر مجسمه شیر سنگی بر روی قرار گرفته، تپه‌ای باستانی است زیرا یک تابوت که متعلق به دوره اشکانیان بوده است از آن محل کشف شده و در حال حاضر در موزه تپه هگمتانه نگهداری می‌شود.

گنبد علویان

گنبد علویان در چهار باغ علویان در نزدیکی میدان امامزاده عبدالله شهر همدان قرار دارد. این اثر یکی از شاهکارهای معماری و گچ‌بری بعد از اسلام در همدان است، و طی شماره ۹۴ در تاریخ ۱۵/۱۰/۱۳۱۰ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده‌است.

بر اساس شناسنامه فنی بنا، این گنبد یکی از یادمانهای متعلق به اواخر دوره سلجوقیان در قرن ششم هجری است که توسط خاندان علویان ابتدا به عنوان مسجد احداث شده بوده‌است. در دوره‌های بعد با ایجاد سردابی در زیر زمین به مقبره آن خاندان تبدیل گردیده‌است. خاقانی به کنایه از آن به عنوان گنبد سبز یاد نموده‌است و فرهنگ عامیانه مردم استان همدان نیز بر این امر دلالت دارد که می‌گوید:

دلا دوشم دلا دوشم دلا دوش

به حق گنبد سبز سیه پوش

برج قربان

رج قربان یکی از آثار تاریخی قرون هفتم یا هشتم هجری است که در محل زندهای شهر همدان بین چهار باغ شهید مدنی و خیابان طالقانی جنب دبیرستان ابن سینا واقع است این بنا مدفن شیخ السلام حسن بن عطار حافظ ابو العلاء همدانی و جمعی از امرای سلجوقی است. عثکل جد اعلای او عرب تبار بوده ولی او و پدرانش همدانی بوده‌اند.

درباره علت نام گذاری این بنا به برج قربان معروف است که در جریان شورش افغان‌ها در اواخر دوره صفویه فردی به نام قربان این محل را سنگر گاه خود قرار داده و ضمن دفع شورشگران از اهالی محل دفاع کرده‌است از این رو مسجد وبقعه به نام او شهرت یافته‌است. در سال ۱۳۱۲ و در حین انجام تعمیرات درزیر برج سردابی یافتند که کلیه قبور اشاره شده در آنجا قرار داشتند این برج در تاریخ ۲۸/۳/۱۳۵۴ و به شماره۱۰۷۸/۳ در فهرست آثار تاریخی و ملی ایران به ثبت رسیده‌است.

باغ موزه نظری

باغ موزه نظری یکی از آثار تاریخی شهر همدان و از شاهکارهای دوره قاجاریه است که در چهارراه نظری خیابان عارف قزوینی این شهر قرار دارد.

عمارت زیبا و مجلل نظری در محوطه یک باغ وسیع واقع شده است. پیش طاق ورودی عمارت به طرز زیبایی با آجرکاری خفته و راسته تزئین شده است. پس از آن هشتی وجود دارد که سقف گنبدی آن با ردیف‌های منظم و یکنواخت آجری پوشش یافته است.

در گوشه شمال شرقی هشتی راه‌پله‌ای مسقف با آجر ساخته شده که دسترسی به بام هشتی را امکان‌پذیر می‌سازد. پس از طی مسیری در محوطه باغ، ساختمان اصلی مجموعه نظری قرار دارد که شامل دو طبقه می‌باشد و سقف آن دارای پوشش شیروانی است.

ورودی بنا دارای فضایی موسوم به جلوخان با سقف هرمی شکل است که شیروانی آن روی 4 ستون بلند چوبی با پوشش گچ و سرستون‌های دارای گل و بوته استوار شده است. راه‌پله ورودی بنا که ارتباط‌دهنده فضای حیاط و طبقه فوقانی می‌باشد، از فضای جلوخان می‌گذرد.

طبقه فوقانی ساختمان در هر چهار ضلع دارای مهتابی با نرده‌های چوبی ظریف و 24 ستون چوبی است که با گچ پوشیده شده و سرستون‌ها با گل و بوته تزئین شده‌اند. در فضای داخلی بنا تعدادی اتاق ساخته شده که دسترسی به آن‌ها از طریق راهرویی مقدور می‌باشد. در میان راهرو، روزنه‌ای برای نورگیری و تهویه قرار دارد. سقف برخی از اتاق‌ها لَمه‌کوبی شده است.

از سال 1388 خورشیدی این عمارت به موزه مردم‌شناسی تغییر کاربری داده است. بر سردرِ این موزه عبارت «موزه ابن سینا همدان» درج شده اما این موزه با نام «باغ موزه نظری» معروف است.